سیستم قنات چه مزیت هایی بر روش های دیگر آبیاری دارد؟

 «مقنی سالخورده در اتاق تاریک یک قنات خشک شده، کلنگ را فرود می آورد و من کار عظیم کلنگ ها را می نگریستم، جهاد در تاریکی، تلاش برای دست یافتن به آب، مبارزه با خاک، «فرود آمدن برای صعود»، سفر به اعماق زمین برای سیراب شدن، جست وجوی آب در زیر زمین نه بر روی آسمان؛ آب چشمه؛ نه آب باران. ما در عمق صدوهفتاد متری زمین به دنبال آب می گشتیم... غرق در شکوه لحظه ها و بی تابی انتظار و اعجاز کلنگ ها و زیبایی کار و تلاش در تاریکی و شکوه سفر به قعر زمین و تقدس جست وجوی آب و کندوکاو در عمق ظلمت، دور از زمین و زندگی بودم که ناگهان نوازش لطیف و خنکی را در لابه لای انگشتان پاهای برهنه ام احساس کردم. کم کم زمزمه هایی که هر لحظه بالا می گرفت و از هر سو برمی خاست و سر به هم می داد و ناله می شد و ناله ها از هر سو برمی خاست و سر به هم می داد و خشمگین، طغیانی و مهاجم می گشت: آب! آب این روح مذاب امید و زندگی، تازه نفس، جوان، زلال و نیرومند با گام های مصمم و امیدوار، پرشتاب خود را در بستر قنات افکند و شتابان می رفت تا خود را به چشمان غبار گرفته صدها کشتزار سوخته و نگاه های پژمرده هزاران درخت تشنه برساند و در رگ های خشکیده جوی های مزرعه و کوچه باغ های مرده جاری گردد». قنات ها اگرچه حیات را برای این سرزمین به ارمغان آوردند، اما هم اینک خود در معرض مرگ و نابودی قرار دارند. مرگی که به دلیل بی توجهی ما به میراث و فناوری های بومی و فرهنگی مان رخ می دهد، اما براستی چرا باید از مرگ قنات ها جلوگیری کرد؟ و چگونه می توان آنها را نجات داد؟   

 به همین منظور با دکتر عبدالکریم بهنیا، عضو هیأت علمی دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران گفت وگو کرده ایم. 

    بهنیا با نگارش کتاب «قنات سازی و قنات داری»، عنوان بهترین کتاب سال علمی جمهوری اسلامی را نصیب خود کرد و نقشی بسزا در توجه دوباره به قنات ها ایفا کرد. شاید به همین دلیل باشد که همه او را به عنوان پدر علم قنات در ایران می شناسند.
    اصولاً در عصر جدید که پیشرفت های تکنولوژیک همه عرصه های زندگی و روش های تولید را دگرگون کرده است، 

 چه نیازی به حفظ فناوری های قدیمی وجود دارد؟ 

    اگر ما خواهان توسعه هستیم، باید تمام شیوه های سنتی و فنون قدیمی را در شاخه های مختلف علوم پزشکی، فنی، کشاورزی و ... از فرهنگ و تمدن بومی استخراج کرده و بعد از پالایش و روزآمد کردن آن ها، به ترویج شان اقدام کنیم. نباید فراموش کرد که فناوری هایی مانند قنات اگرچه از زمان های قدیم به دست ما رسیده اند، اما به هیچ وجه قدیمی نیستند، بلکه بسیار هم کارا و مطابق با نیازهای امروزماست. راه پیشرفت هر کشوری از مسیر تکیه بر فرهنگ و تمدن بومی آن کشور طی می شود و کشورهای دیگر نیز به همین شکل عمل می کنند.
    از آنجایی که فناوری های بومی با شرایط طبیعی، اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی کشور ما همخوانی دارد. 

 فکر نمی کنید که از این جنبه نیز باید بر حفظ آنها تأکید کرد؟ 

    اگر شما وارث خانه ای شوید که هر چند دوست ندارید در آن زندگی کنید، آیا اجازه می دهید که این خانه خراب شود؟ بی تردید جواب شما منفی است، زیرا انسان عاقل یا این خانه را اجاره میدهد و یا آن را بازسازی و دوباره از آن استفاده می کند. ما مخالف ورود شیوه های نوین آبیاری مانند، آبیاری قطره ای، بارانی یا زیرزمینی نیستیم و معتقدیم باید از این فناوری متناسب با شرایط استفاده کرد. اما در عین حال نباید اجازه بدهیم که سیستم آبیاری قطره ای که با شرایط محیطی و اجتماعی کشورمان تطابق دارد و بدون صرف هزینه به ما ارث رسیده است، نابودشود.
   

  طبق آمار رسمی، ۶۰ هزار قنات در ایران وجودداشته است که براثر بی توجهی و تخریبی که دراین آن ها صورت گرفته تعداد آن ها به ۳۲ هزار قنات کاهش یافته، یعنی ۲۸ هزار قنات از بین رفته است،  

از قنات های باقی مانده، چه استفاده ای می توان کرد؟ 

    ما باید با بازسازی این قنات ها، از آن ها در آبیاری مزارع استفاده کنیم و کشاورزی را در مناطق مختلف ایران رونق دهیم. 

    سیستم قنات چه مزیت هایی بر روش های دیگر آبیاری دارد؟ 

    آبی که از قنات به دست می آید، هزینه بسیارکمی دارد. زیرا برای استحصال آب از قنات، به موتور پمپ، برق، گازوئیل، کارگر و... نیازی نیست و استفاده از قنات فقط نیازمند صرف هزینه ای اندک برای لایروبی است. قنات ها رایگان به دست ما رسیده اند و باید از آن ها استفاده بهینه کرد. اجداد ما با صرف هزینه و زمان بسیار با امکانات بسیار محدود، دل سنگ و خاک را شکافته و قنات ها را برای ما به ارث گذاشته اند، آیا عاقلانه است که از این سرمایه ها استفاده نشود؟
    دکتر زرین کوب می گوید یکی از دلایل افول تمدن ها در ایران بعد از حملاتی که به کشور ما صورت می گرفته از بین رفتن شبکه های آبیاری بویژه قنات ها بوده است. این نظر را تا چه حد قبول دارید؟
    کاملاً درست است. زیرا حیات در هر کشوری، در دوران قدیم کاملاً و در عصر حاضر نیز تاحدودزیادی وابسته به میزان تولیدات کشاورزی آن سرزمین است و کشاورزی هم بدون وجود آب، امکان ندارد. کشور ما از نظر تأمین آب در مضیقه است.
    برای نمونه اگر ارتفاع متوسط کل بارشی که کره زمین دریافت می کند ۸۰۰ میلی متر می شود، یعنی متوسط کل بارش جهانی ۸۰۰ میلی متر و سهم ایران از بارش جهانی ۲۵۰ میلی متر یعنی یک سوم متوسط کل بارندگی جهان است. به همین دلیل ایران به عنوان یک کشور خشک و نیمه خشک شناخته می شود. در این کشور خشک و نیمه خشک یکی از مواردی که باعث ظهور و استمرار تمدن ها شده، وجود قنات هاست.
    شماری از متخصصان بر این عقیده هستند که سیستم قنات، یک سیستم قدیمی است و نمی تواند پاسخگوی نیازهای فعلی باشد و شیوه های نوین، کارایی بالاتری دارند، آیا این نظر درست است؟
    این نظر اصلاً درست نیست. از سوی دیگر این متخصصان هم خیلی مقصر نیستند. زیرا ما در این زمینه، تحقیقات کافی انجام نداده ایم.
    درحال حاضر در هیچکدام از رشته هایی مانند مهندسی آبیاری، مهندسی عمران آب، زمین شناسی گرایش آب، جغرافیای طبیعی و... که به نحوی به علوم آب مرتبط هستند، حتی یک درس یک واحدی هم در مورد قنات تدریس نمی شود و این واقعاً جای تأسف است که یک فارغ التحصیل رشته آبیاری، هیچ اطلاعی از قنات ندارد. بنابراین ضعف در تحقیقات و آشنا نبودن با کاربردهای سیستم قنات و نحوه کارکرد و استفاده بهینه از آن باعث شده است که متخصصان ما توجهی به حفظ قنات ها نداشته باشند. 

    چرا آموزش های مربوط به قنات در دانشگاههای کشور ما صورت نمی گیرد؟ 

    به دلیل این که کسانی که برنامه ریزی کرده اند، براین باور بوده اند که این سیستم کهنه و قدیمی شده است و نیازی به حفظ آن وجودندارد. ولی با تلاش هایی که در سال های اخیر صورت گرفته است دانشکده قنات در سال ۸۲ در استان یزد تأسیس شد و سپس مرکز بین المللی قنات که وابسته به یونسکو است افتتاح شد و درحال حاضر هم در رشته مهندسی آبیاری دانشکده علوم آب اهواز نیز یک درس سه واحدی درباره قنات تدریس می شود.
    برای بهبود وضعیت قنات های کشور باید فارغ التحصیلان رشته های مرتبط با علوم با ویژگی ها و مزایای سیستم قنات آشنا باشند و تا زمانی که این اتفاق نیفتد بی توجهی به قنات ها و تخریب آنها ادامه خواهد داشت. گفته می شود که علم اندک خطرناک ترین چیزها است و تا زمانی که متخصصان علوم آب درباره قنات اطلاعات کمی داشته باشند، مخالفت با آن نیز ادامه خواهد داشت. 

    برای احیا، بازسازی و بهره برداری دوباره از قنات ها باید چه اقدام هایی انجام داد؟ 

    واقعاً جای تأسف است که من برای پاسخ دادن به این سؤال باید تجربه چینی ها را در زمینه احیا و بهره برداری از قنات ها بازگو کنم، زیرا سیستم قنات سازی و قنات داری از ایران وارد چین شده است، ولی آن ها در حال حاضر به شیوه ای بسیار کارآمد، بهینه و علمی از قنات های خود استفاده می کنند. من در سفر به چین، بیش از ۲۰قنات استان شین جیانگ را از نزدیک مورد بررسی قرار دادم. دولت چین برای اداره هر قنات، یک تکنیسین فنی گمارده بود. در این کشور تحقیقات زیادی در مورد قنات ها انجام داده اند و برای قنات ها مدل کامپیوتری طراحی کرده اند، دبی آن را به صورت مداوم اندازه گیری می کنند و براساس آمار گذشته، میزان آب دهی قنات را در سال آینده پیش بینی می کنند و مساحت زمینی را که آب این قنات ممکن است مورد آبیاری قرار دهد، مشخص می کنند. ما باید این کارها را در ایران نیز انجام دهیم.
    می گویند قنات یکی از شگفتی های دست ساز انسان است که در ایران ابداع شده، چرا قنات ها را در رده شگفتی های انسان ساز قرار می دهند؟
    به این دلیل که طول قنات های حفاری شده، چند برابر قطر زمین است. بعضی از قنات ها مانند قنات یزد بیش از شصت کیلومتر طول دارند و عمق بعضی چاه های قنات به ۳۰۰ متر می رسد مانند قنات گناباد که به تعبیر دکتر باستانی پاریزی می توان منار ایفل را دزدید و در آن پنهان کرد.
    از قنات ها علاوه بر تأمین آب، چه استفاده های دیگری می توان کرد؟
    قنات ها در گذشته برای تأمین آب کشاورزی و آشامیدنی ساخته می شدند. علاوه بر این، سرعت آب بعضی از قنات ها به دلیل شیب زیاد به اندازه ای شدید بوده است که آسیاب های سنگی را به حرکت درمی آورده. برای نمونه آسیابی که از آب قنات دولت آباد به چرخش در می آمد، روزی هزار من گندم را آرد می کرد. در حال حاضر نیز آب قنات را برای آبیاری می توان استفاده کرد و از قنات های خشک هم می توان استفاده ها و بهره های بسیاری برد. برای نمونه بعضی از گیاهان برای رشد خود به جای مرطوب نیاز دارند مانند قارچ، که می توان این گیاهان را در کانال های قنات های خشک، پرورش داد.
    کتاب قنات سازی و قنات داری شما به عنوان کتاب سال انتخاب شد، نگارش این کتاب چگونه صورت گرفت؟
    تحقیق در مورد قنات ها، جمع آوری اطلاعات و داده ها درباره قنات، بازدیدهای میدانی در ایران و خارج از کشور و مصاحبه با مقنی ها برای نگارش این کتاب، هفت سال به طول انجامید که در نهایت این کتاب تألیف شد. اگرچه برای تألیف آن زحماتی را متحمل شدم، اما خاطرات خوشی را برایم به همراه داشت.
    نخستین قنات های ایران در چه زمانی ساخته شدند و این قنات ها دارای چه ویژگی هایی هستند؟
    نخستین قنات ها در ایران بیش از ۳ هزار و ۵۰۰ سال پیش در ایران ساخته شدند. ما در هر ۳۰ استان کشور قنات داریم که خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی، یزد و کرمان دارای بیشترین قنات ها در ایران هستند، زیرا این مناطق، خشک ترین مناطق کشور محسوب می شوند. بعضی از قنات های ایران که هزار سال پیش ساخته شده اند هنوز دارای آب اند و از آن ها استفاده می شود. از نظر مقدار آبدهی پر آب ترین قنات ایران، قنات جوپار در استان کرمان است.حفر بعضی از قنات ها بیش از ۶۰ سال یعنی بیش از دو نسل طول کشیده است. ولی فناوری در امر حفاری پیشرفت کرده است و می توان حفر قنات را در زمان کنونی در کمتر از یک سال انجام داد.
    پژوهشگران از شاخه های مختلف علمی، قنات ها را مورد بررسی قرار داده اند، اما قنات ها از دیدگاه فنی کمتر مورد تحقیق و مطالعه قرار گرفته اند. فکر نمی کنید که در این زمینه متخصصان آبیاری وعلوم فنی، کم کاری داشته اند؟
    چون قنات در ایران به وجود آمده است چهار گروه بر روی قنات کار کرده اند؛ در گروه علوم انسانی تاریخ دانان، باستان شناسان، جامعه شناسان و جغرافیدانان.
    گروه دوم اقتصاددانان هستند که از بعد اقتصادی قنات ها را بررسی کرده اند. گروه سوم فقها و حقوقدانان هستند که احکام و حقوق آب را مشخص کرده اند. گروه چهارم کسانی هستند که از بعد فنی قنات ها را مورد بررسی قرار داده اند، که تعداد این افراد تاهشت سال پیش زیاد نبود، ولی بابرگزاری سمینارهای ملی و بین المللی تعداد این افراد افزایش یافته است. ما نباید نسبت به سازه های قناتی نا آگاه باشیم، قنات ها از گذشتگان به ما ارث رسیده و باید آن را به نسل های بعد اهدا کنیم.